Ethisch denken: een must voor elke zorgprofessional

Ethische dilemma’s, als zorgverlener krijg je er bijna dagelijks mee te maken. Maar in een omgeving van protocollen, richtlijnen en deontologie, en patiënten, cliënten of bewoners met een mening, is het soms moeilijk om ethisch onderbouwde beslissingen te nemen. Hoogleraar zorgethiek Axel Liégeois onderstreept het belang van zélf blijven nadenken en geeft handvaten om de dialoog aan te gaan. Zodat je in elke situatie de best mogelijke zorg kan bieden.  

Als zorgverlener baseer je je handelen dag in dag uit op verschillende systemen. Er is de wetgeving, die afdwingbaar is. Er is de deontologie, die voor sommige groepen gedetailleerd is uitgewerkt én gecontroleerd wordt, en voor sommige groepen ook helemaal niet. Die deontologie is vaak een vertaling van de wetgeving naar een bepaalde beroepsgroep. Denk maar aan de deontologische code voor artsen of psychologen bijvoorbeeld. Er zijn richtlijnen, die gebonden zijn aan de organisatie waar je voor werkt. Er zijn protocollen, die uitgewerkt en gebaseerd zijn op basis van wetenschap en ervaring.  

Maar naast al die algemene richtlijnen en plannen, is er ook de ethiek. Ethiek is het nadenken over welke normen en waarden meespelen in een bepaalde situatie, en op basis daarvan een onderbouwde beslissing nemen.  

Axel Liégeois is hoogleraar zorgethiek en praktische theologie aan de KU Leuven, en stafmedewerker ethiek in de Organisatie Broeders van Liefde in Gent. “In tegenstelling tot recht en deontologie heeft ethiek geen bepaalde structuur of hiërarchie die controle uitoefent. Er zijn geen eenduidige richtlijnen, het is vrijwillig en doet een beroep op de vrijheid en de morele aanspreekbaarheid van mensen. Dat heeft een groot voordeel: ethiek kan op heel concrete casussen toegepast worden, zonder dat er een conflict tussen bindende regels ontstaat.” 

De zin en onzin van protocollen 

Binnen de zorg krijg je vaak te maken met tientallen, zoniet honderden protocollen. Opgelegd door de overheid, vanuit een beroepsgroep of vanuit de wetenschap. Daar is Liégeois niet altijd fan van. “Protocollen en procedures hebben positieve aspecten: er is grondig over gereflecteerd, ze zijn gebaseerd op de wetenschap en er hebben vele personen over nagedacht. Ze kunnen een kapstok bieden van zaken waaraan je moet denken om zorgvuldig te handelen, gebaseerd op eerdere ervaringen van anderen. En dat is goed, maar daar mag het niet ophouden.” 

“Protocollen zijn dikwijls uitgedacht voor een bepaald probleem bij een gemiddelde patiënt in een gemiddelde situatie. Zonder rekening te houden met andere problemen of aspecten die daar invloed op zouden kunnen hebben. De gemiddelde patiënt bestaat niet, elke patiënt heeft een eigen levensverhaal en eigen problemen.”  

“Er zou dus bij het handelen volgens protocollen een marge van vrijheid moeten zijn om die procedures af te stemmen op de specifieke situatie en de noden en wensen van je werkelijke patiënten. Dat betekent ook dat je op bepaalde momenten, als je daar een gegronde reden toe hebt, van die protocollen kan afwijken. In samenspraak met collega’s natuurlijk, en op voorwaarde dat alles grondig gemotiveerd en genoteerd wordt. Dat doet niet af aan dat protocol, maar het zorgt er wel voor dat je een brug kan slaan tussen algemene inzichten en afzonderlijke situaties.” 

“Procedures kijken alleen naar het uiterlijk waarneembare, en zorg is meer dan dat. En dat is waar ethiek om de hoek komt kijken. Je binnenkant, wat jou bezielt en motivatie geeft als zorgverlener, heeft een kwalitatieve invloed op de buitenkant, op hoe je handelt. Dat is minstens even belangrijk als wat je doet, en dat komt niet naar voren in protocollen.” 

De oplossing zoeken in dialoog 

De oplossing? Die ligt volgens de ethicus niet in de afschaffing van protocollen, maar in de dialoog. Als zorgverleners naar elkaar, naar de cliënt en ook naar diens omgeving luisteren, kunnen ze naast de protocollen ook rekening houden met onderliggende waarden. “Ik vind dat zorgverleners op de werkvloer zelf een ethische reflectie moeten kunnen doormaken om zo te kunnen komen tot een beslissing. We hebben in de zorg net zelf de overgang van paternalisme naar emancipatie gemaakt, maar op het vlak van ethiek blijven we maar met adviezen, procedures en protocollen komen. Ik vind dat we zorgverleners zelf een instrument in handen moeten geven zodat ze zelf ethisch kunnen redeneren, gebaseerd op dialoog, waarden en een grondhouding.” 

“We zijn geen zorgrobots” 

Paternalisme vs. emancipatie vs. ethiek  

Ethiek is de laatste jaren alleen maar belangrijker geworden. Vroeger was het woord van de arts wet, ongeacht wat de patiënt daarover dacht, maar dat is nu omgekeerd. De zorg is steeds cliëntgerichter geworden, en stelt nu eerder de zorg voor en de waarden van de patiënt centraal.  

Een goede evolutie, maar dat wil volgens Liégeois niet zeggen dat je als zorgverlener zomaar je patiënt of cliënt moet volgen. “Als een cliënt voor iets kiest of wil kiezen, waar wij het vanuit onze expertise niet mee eens zijn, is het onze plicht om dat te communiceren. Dat betekent niet dat je je visie moet opdringen, maar wel dat je je twijfels mag uiten. Dat is precies wat ik bedoel met ‘in dialoog gaan’.” 

“We zijn maar goede zorgverleners als we onze mening te kennen geven, vanuit onze professionele en persoonlijke waarden. Dat is net wat er voor zorgt dat we geen zorgrobotten worden, die elke patiënt, bewoner of cliënt gewoon geven waar ze om vragen. Het gaat om mensen die zorgen voor mensen. Door als zorgverlener je mening te geven, of te wijzen op maatschappelijke waarden of inzichten uit de zorg, kan je een spiegel voorhouden. Dat kan mensen aan het denken zetten.”

 

---

Ethisch nadenken over zorgvraagstukken: een stappenplan  

Ethiek heeft te maken met je grondhouding, de doelen die je nastreeft en de normen en waarden die bij een bepaalde situatie komen kijken. Om op zo’n grondige manier na te denken over dilemma’s en problemen, kan een stappenplan een handige leidraad zijn.  

Niet élk probleem zal in zo’n plan in te passen zijn, en de stappen moeten misschien naargelang de situatie ook aangepast worden, maar soms kan het plan een uitweg bieden als je vastzit in een conflict- of probleemsituatie. Hou er wel rekening mee dat het leren werken met zo’n plan behoorlijk wat tijd en ervaring kan vragen.  

De Nederlandse organisatie Zorg Voor Beter stelde op basis van het boek ‘Ethiek in praktijk’ het volgende plan op. Probeer het gerust eens uit, laat het een leidraad zijn bij interdisciplinair overleg of baseer er je eigen beslissingsprocessen op.  

1. VERKENNEN 

Omschrijf (zo objectief mogelijk) wat er aan de hand is, wat de verschillende handelingsopties zijn en wie de betrokkenen zijn.  

2. ONDERZOEKEN 

Zoek uit wat precies het ethische dilemma is. Welke argumenten worden er opgevoerd, welke waarden, belangen en principes spelen er mee bij de verschillende partijen? Daarvoor moet je natuurlijk eerst in dialoog gaan met de betrokkenen.  

3. AFWEGEN 

Bekijk voor de verschillende opties wat de gevolgen zijn voor de betrokken partijen, maar vooral voor jouw cliënt. Welke gevolgen draagt die als je besluit te handelen, of dat net niet de doen?  

4. BESLUITEN 

Zoek een evenwicht tussen alle betrokkenen, waarin goede zorg centraal staat.  

Bron: zorgvoorbeter.nl  

---

Handige bronnen  

Meer leren over ethiek, of zit je in de knoop met bepaalde keuzes? De volgende websites kunnen je op weg helpen.  

Waarden in dialoog (KU Leuven) 

https://theo.kuleuven.be/waarden-in-dialoog

Hier vind je meer informatie over ethische besluitvorming en het beslissingsmodel dat door ethicus Axel Liégeois ontwikkeld werd, met bijhorende lectuur.  

Vlaams Welzijnsverbond  

https://www.vlaamswelzijnsverbond.be/intersectoraal/ethiek-en-zingeving

Hier vind je verschillende verhalen, stappenplannen en adviezen die je kunnen helpen bij het ontwikkelen van een ethische houding.  

Zorgnet Icuro 

https://zorgneticuro.be

Ook hier vind je verschillende bronnen, verhalen en artikels die je kunnen helpen bij je dagelijkse beslissingen en activiteiten.  

Zorg voor Beter  

https://zorgvoorbeter.nl

Zorg voor Beter is een Nederlands initiatief, waar zorgverleners een schat aan kennis kunnen terugvinden. Over ethiek vind je er verschillende ‘handreikingen’, praktische, laagdrempelige documentatie over hoe je als zorgverlener kan handelen in verschillende situaties.