Zorgverlener tijdens de pandemie: fysiek en mentaal welzijn onder de loep

2020 heeft meer dan ooit getoond hoe belangrijk het fysiek en mentaal welzijn van de zorgverlener is. Tijdens deze pandemie werken zorg – en hulpverleners al elf maanden lang onder grote druk en dat heeft een persoonlijke, professionele en fysieke impact op korte, maar ook op langere termijn. Samen met stemmen uit het werkveld, het onderwijs en de geestelijke gezondheidzorg, kijken we naar die impact, maar zoeken we ook naar mogelijke manieren om ondersteuning te bieden en te helpen bij het vergroten van de veerkracht.   
 
Power to Care*, een enquête van Sciensano, bracht op 12 januari 2021 resultaten naar buiten die afgenomen werden bij 3 140 hulp- en zorgverleners tussen 8 en 15 december 2020. De bevraging peilt naar het welzijn en de nood aan ondersteuning van deze groep, die door de COVID-19-crisis onder een een steeds toenemende druk staat. Deze keer werd ze georganiseerd op landelijk niveau; een primeur voor België. Voor Vlaanderen** is deze bevraging de voortzetting van de gelijkaardige ‘De ZorgSamen Barometer’, die sinds april vorig jaar 4 keer werd afgenomen, respectievelijk in april, mei, juni en oktober. Deze 5^de bevraging zorgt dus voor interessant vergelijkingsmateriaal, geeft ons een zicht op de persoonlijke, professionele en fysieke situatie in het zorglandschap en toont ons hoe die sinds de start van de bevraging geëvolueerd zijn.  
 
Gewenning aan de virusdreiging  
De Vlaamse zorg- en hulpverleners die deelnamen aan deze enquête, gaven aan in december niet meer zo bang te zijn voor COVID-19 als in het begin het geval was. Bij de eerste bevraging in april, voelde meer dan 1 op de 3 zich angstig, elf maanden later is dat nog 1 op de 5. Toch blijft dit cijfers nog steeds hoger dan in normale omstandigheden het geval is: voor de pandemie voelde 8,8% zich vaak angstig. 

Wat ook afneemt, is het aantal werknemers dat hyperalert is tijdens de uitoefening van zijn job: 38,1% tijdens de bevraging in december. Dat is veel minder dan de 63% in april en ook minder dan tijdens de bevragingen in mei, juni en oktober. Daarnaast zijn er ook minder zorg- en hulpverleners die de situaties van op de werkvloer mentaal meenemen naar huis en daar herbeleven: nog altijd 1 op de 5 doet dat, in april was dat meer dan 1 op de 4. 

Na elf maanden met het virus, lijkt er onder zorg- en hulpverleners gewenning op te treden. Dat blijkt ook uit de vraag of men twijfelt aan het eigen, professionele kunnen: slechts 18,2% twijfelt daaraan, het laagste cijfers sinds de eerste metingen in april. 

“Naar mijn aanvoelen was vooral de eerste golf heel intens, althans op onze afdeling”, zegt Sara Vandesompele, hoofdverpleegkundige op de dienst pediatrie in AZ Jan Palfijn in Gent. “In het begin van de pandemie was het heel onduidelijk welk effect COVID-19 op kinderen zou hebben en dus wisten we initieel niet of we veel opnames konden verwachten op onze afdeling of net niet. Die onzekerheid en onwetendheid zorgde bij ons voor heel wat ongerustheid en angst. Dat was natuurlijk anders tijdens de tweede golf; we wisten veel beter wat we konden verwachten en dat merkte ik. Er was veel minder angst bij het personeel.”  

Dat vindt ook Wim Wissaert, Neuroloog in het ASZ Aalst: “In de eerste golf viel de ambulante zorg weg. Als neuroloog werd ik geconfronteerd met het feit dat ik minder in het ziekenhuis aanwezig moest zijn; in het begin kon ik alleen aan de zijlijn toekijken. Maar lang duurde dat niet, want toen de piek tijdens de eerste golf bereikt werd, werden onder andere ook neurologen ingezet om de longartsen en geriaters in ons ziekenhuis te helpen op de COVID-19-afdeling. Zelfs al kwam ik er slechts af en toe, toch kan ik zeggen dat het werken op zo’n afdeling een enorme impact heeft. We wisten initieel niet hoe gevaarlijk COVID-19 was, wat de risico’s waren en hoe ook wij ons tijdens het werk konden beschermen en die zaken zorgden toch wel voor psychische stress. Elf maanden later zijn we heel gewoon om beschermend materiaal aan te trekken en voel ik ook dat er gewenning optreedt. Stress is een gevoel dat je ontwikkelt wanneer je angst hebt voor het onbekende, en nu we meer informatie hebben en beter weten hoe we moeten handelen, ervaren we deze situatie als minder stresserend dan in het begin het geval was.”   

Lange duur weegt zwaar   
Gewenning aan de situatie treedt op, maar de cijfers tonen tegelijkertijd aan dat de lange duur van deze gezondheidscrisis zwaar weegt op het gemoed.   

Op persoonlijk vlak laat 41.3 % van de bevraagden weten dat hij of zij zich niet voldoende kan ontspannen. Een percentage dat stijgt ten opzichte van de vorige metingen en bijna dubbel zo hoog ligt als in normale omstandigheden het geval is: dan geeft 23% aan dit niet voldoende te kunnen.  

1 op de 5 zorg- en hulpverleners denkt er vaak aan de job te verlaten, terwijl dit in normale omstandigheden voor slechts 8,1% het geval is.   

Daarnaast heeft deze crisis ook een professionele impact: 1 op de 5 zorg- en hulpverleners denkt er vaak aan de job te verlaten, terwijl dit in normale omstandigheden voor slechts 8,1% het geval is.   

Wim Wissaert: “Ik kan die cijfers begrijpen. Een deel van het werkplezier komt door de manier van omgaan met collega’s en patiënten. Wanneer het – zoals nu – allemaal zeer strak en formeel moet, creëert dit een zekere vorm van stress. Je ziet geen gezichtsmimiek, eet telkens alleen en moet zeer flexibel inspringen waar en wanneer het nodig is. De impact is op mij persoonlijk niet zo groot dat ik een ander beroep wil zoeken, maar deze situatie neemt wel een stuk van de arbeidsvreugde weg. Je voelt je nuttig voor de maatschappij, dat zeker, maar wat de maatschappij voor jou als individu kan betekenen in je job én daarbuiten, dat valt op dit moment toch voor een groot deel weg.” 

De professionele impact laat zich ook voelen op het vlak van de verbondenheid die hulpverleners op de werkvloer ervaren: 56.6% zegt het gevoel te hebben deel uit te maken van een team, terwijl dit in normale omstandigheden 68% is. Dit is het laagst opgemeten cijfer sinds het begin van de bevraging.  

Sara Vandesompele: “Het klopt dat er in de eerste golf een ongeziene solidariteit was onder het verplegend personeel. Iedereen stond paraat om bij ziekte van personeelsleden in te springen en extra uren te werken. Die solidariteit is er nu nog, begrijp me niet verkeerd, maar ik merk dat die iets minder sterk is dan in de eerste golf.”  

Daarnaast noteert de enquête ook steeds meer lichamelijke reacties en klachten. Zo zien we in de resultaten een toename van fysieke klachten zoals hoofdpijn, spier- en gewrichtspijn en huidproblemen. 

Aandacht blijft noodzakelijk  
De effecten van elf maanden leven én werken met COVID-19, laten zich duidelijk voelen en dus blijven aandacht en ondersteuning in deze situatie noodzakelijk.   

Sara Vandesompele: “In AZ Jan Palfijn Gent hebben we een welzijnscel. Dat zijn drie medewerkers die het mentaal en fysiek welzijn van het personeel in het ziekenhuis mee monitoren en mee proberen waarborgen. In het begin van de coronacrisis hadden ze een welzijnsbarometer opgesteld waarin iedereen persoonlijk aangaf hoe hij of zij zich voelde. Die scores werden dan per afdelingsniveau bekeken en daaruit kon het stressniveau van een team berekend worden. Was dat stressniveau te hoog, dan kreeg je als team vanuit de welzijnscel een luisterend oor en extra ondersteuning aangeboden.” 

“Bij ons zet het ziekenhuis ook sterk in op welzijn,” geeft Wim Wissaert aan. “Onze communicatiedienst stuurt mails met tips om de stress te verlichten en daarnaast is er ook een psychologe die mensen kan opvangen, psychologische hulp kan verlenen of kan doorverwijzen indien nodig. Ik probeer zelf ook veel van die tips op te volgen: ik leg m’n GSM wat vaker aan de kant of schakel hem uit als dat mogelijk is. Ik probeer te deconnecteren, weinig televisie te kijken, voldoende te slapen, ik ben voorzichtig terug beginnen sporten en daarnaast blijft praten echt heel belangrijk, thuis, maar ook op de werkvloer.” 

Sara Vandesompele: “Praten blijft inderdaad essentieel. Heel concreet probeer ik tijdens een overdracht te vragen hoe de shift is geweest, hoe het met de medewerkers zelf gaat en of ze ergens tegenaan gebotst zijn tijdens hun shift. Collega’s die het moeilijk hebben, proberen we te ondersteunen waar nodig en we proberen ook op de man af te vragen of iemand meer ondersteuning nodig heeft of wenst. Directe, eerlijke en open communicatie is belangrijk.”  

Ondersteuning voor meer veerkracht 

Aan de ondersteuning van professionelen én niet-professionelen in de zorgverlening wil het ondersteuningsplatform De ZorgSamen*** mee een antwoord helpen bieden. Het kwam eind maart tot stand – bij de start van de pandemie – als initiatief om zorgmedewerkers blijvend te ondersteunen en mee in te zetten op hun mentale veerkracht. Van dokters en verpleegkundigen in de zorgsector, tot welzijnswerkers, administratieve medewerkers en mantelzorgers; iedereen die nood heeft aan emotionele of psychologische ondersteuning, vindt op deze website een overzicht van het aanbod en kan er tegelijkertijd ook terecht voor handige tips, tricks en webinars.  
 
Nina De Paepe – Steunpunt Geestelijke gezondheid vzw/Te Gek!?, De ZorgSamen: “Na elke enquête gaan we aan de slag met de resultaten die eruit voortkomen. We proberen telkens heel concreet extra aandacht te besteden aan de actuele problemen en net dat aan te bieden waar zorg- en hulpverleners zich mee kunnen identificeren. Zo toonden de resultaten van de enquête in oktober ons al dat de langdurige stress waaraan de hulpverlening blootstaat, door begint te wegen. Daarop boden we in december een webinar aan: ‘Omgaan met stress tijdens deze tweede coronagolf’. Er waren toen meer dan 400 kijkers die live online meevolgden.” 

Het zit hem in de kleine dingen  
Maar naast de webinars en tips & tricks, moeten we het in deze tijden ook wel van de kleine dingen hebben. Verantwoord onnozele momenten inbouwen in het dagdagelijkse leven, dat bewust doen én ervan genieten, samen met collega’s. En zelfs al is dat niet evident, het is ontzettend belangrijk om die momenten toch af en toe in te lassen.  
 
De ZorgSamen biedt de mogelijkheid om een bedankingskaartje te sturen vanop hun website. De verbinding is – zoals de cijfers aantonen – een stuk lager dan in normale omstandigheden het geval is. Zoals hierboven vermeld, heeft 56% het gevoel dat ze deel uitmaken van een team, terwijl dit in normale omstandigheden 68% is.   
“Een kaartje kan zorgen voor dat kleine moment van verbinding met je collega”, geeft Nina De Paepe aan. “Je kan vaste teksten gebruiken die op onze website beschikbaar zijn, maar je kan ook zelf iets schrijven. Dat is één van onze coronaproof manieren om op die verbinding in te zetten. Dit lijkt misschien een heel klein gebaar, maar ondertussen zijn er toch al zo’n 950 kaartjes verstuurd en de reacties achteraf zijn heel positief.”  

Het zijn dit soort van kleine oppepperkes vanuit de directie die echt deugd doen, die ervoor zorgen dat we ons ook nu gesteund blijven voelen en ons blijvend motiveren in deze moeilijke tijden.”  

Sara Vandesompele: “De welzijnscel heeft bij ons in het ziekenhuis op een bepaald moment soep rondgebracht, helemaal out of the blue. Ook kregen we de kans om mini-concertjes via Zoom te bekijken en op elke verpleegpost vind je nu een lightbox, waar we persoonlijke boodschappen voor onze afdeling op kunnen zetten. Het zijn dit soort van kleine oppepperkes vanuit de directie die echt deugd doen, die ervoor zorgen dat we ons ook nu gesteund blijven voelen en ons blijvend motiveren in deze moeilijke tijden.”  

Wellbeing in de zorg  
“Ik denk dat we naar de toekomst toe meer moeten inzetten op wellbeing in de zorg”, geeft Kaat Verplancke aan. Ze is Opleidingshoofd Wellbeing- en vitaliteitsmanagement aan Hogeschool VIVES in Kortrijk. Één van de afstudeerrichtingen van deze unieke opleiding in Vlaanderen – Care en Vitaliteitsmanagement – focust zich op het implementeren van wellbeing en vitaliteit in de brede non-profitsector. Studenten die afstuderen in deze richting, kunnen bijvoorbeeld werken als manager in een zorghotel, in woonzorgcentra of in revalidatiecentra. Maar het gaat veel verder dan dat, er zijn heel wat opportuniteiten om in te zetten op preventie en wellbeing.

“Wellbeing is een hot item, nu nog meer dan vroeger. Mensen die op dit moment in de zorg staan, proberen het hoofd boven water te houden. We zullen niet alleen nu, maar ook op langere termijn de gevolgen ondervinden van de boog die lang zo strak gespannen staat. En het is net in deze specifieke situaties, dat een care- en vitaliteitsbeleid helemaal op z’n plaats is. Een dergelijk beleid leidt immers tot het behoud van veerkracht bij alle professionelen en zorgvragers.   
 
Studenten leren in deze richting heel wat verschillende technieken en manieren om wellbeing en vitaliteit tot bij de bewoners, patiënten, maar ook tot bij het personeel en het beleid te brengen. Ze leren zich in de opleiding de vraag stellen: “Hoe kan het voor de bewoners of patiënten verbeteren, hoe kunnen we de medewerkers helpen en hoe kunnen we dit op managementniveau implementeren in het beleid?”  

Amy Ghesquière studeerde in juni 2019 af aan VIVES Hogeschool als Care en Vitaliteitsmanager en is nu aan de slag bij Domein Polderwind. “Ik ben hier geen caremanager in de strikte zin van het woord, maar wat ik in m’n opleiding geleerd heb, zit altijd in m’n achterhoofd. Ik probeer telkens care en wellbeing te implementeren in m’n job; dat doe ik bij onze gasten in het hotel, maar ook bij mijn collega’s. Ik probeer die wellbeing heel ruim te zien en te luisteren naar ieders persoonlijke vraag. In onze opleiding leerden we heel wat technieken kennen die die wellbeing echt kunnen vergroten: massagetechnieken, relaxatiemethodes, mindfulness, beweging, dans, verwenzorg, belevingsgerichte zorgmethodes, werken met zorgtechnologie … en we leerden ook creatief te zijn met beperkte materiële of financiële middelen dankzij de managementvakken in de opleiding. Ik ben er zeker van dat een care- en wellbeingmanager in deze tijden heel wat zou kunnen betekenen in de zorgsector. Zo’n persoon kan écht het verschil maken.” 

“De opleiding bestaat enkel bij de VIVES Hogeschool en is dus uniek in het hogeschoollandschap. Het vraagt wat tijd om bekendheid te krijgen”, geeft Kaat Verplancke aan, “maar toch zien we dat studenten die ergens stagelopen, daar vaak kunnen blijven. De organisatie of zorginstelling ziet tijdens de stage het verschil dat onze studenten kunnen helpen maken en dat trekt ze vaak mee over de streep. Er wordt gedacht dat zorgpersoneel, sociaal werkers, opvoeders,… voor wellbeing dienen te zorgen, maar met alle taken die er tijdens deze pandemie bijkomen voor hen, is daar vaak geen tijd voor. En die wellbeing is net wél de voltijdse taak van een care- en wellbeingmanager.” 

 Wat met de toekomst?  
Nu de resultaten van de bevraging van december bekend zijn, gaat De ZorgSamen aan de slag om daar opnieuw heel concreet op te kunnen inspelen. 

“We blijven inzetten op verbinding. In januari organiseerden we een webinar over piekeren en het effect daarvan op het dagdagelijks functioneren en op de nachtrust. De cijfers tonen aan dat 41.3% van de deelnemers zich niet voldoende kan ontspannen en 40% een slaaptekort heeft. En niet alleen de cijfers tonen aan dat dit topic belangrijk is, deze webinar werd live meegevolgd door 900 kijkers, het hoogste aantal tot nu toe.”**** 

“We nemen daarnaast ook stappen om verdere projecten op ons platform te lanceren. Vanaf begin februari starten we met een vernieuwde zorgscreener. Dat is een tool die je op onze website kan invullen, waarna je een inschatting krijg of je nood hebt aan een gesprek met een professional. Tot nu toe was dat iets passiefs; daarna diende je zelf verdere stappen te ondernemen, maar vanaf nu kan je ervoor kiezen om je gegevens zelf achter te laten. Daarop word je binnen de drie dagen actief opgebeld; eerst en vooral om te kijken hoe het met je gaat, maar ook om samen te zien of meer hulp gewenst en nodig is. Door een actief aanbod aan deze screening te koppelen, willen we ervoor zorgen dat de stap om hulp te vragen, net dat beetje kleiner wordt.” Mentale veerkracht is altijd al een zeer belangrijk onderwerp geweest in de zorg en de coronacrisis heeft ervoor gezorgd dat het nog meer in de kijker is komen te staan. Het Steunpunt Geestelijke Gezondheid en Te Gek!? zal hier naar de toekomst toe zeker verder op inzetten. Ofwel in de vorm van het ondersteuningsplatform De ZorgSamen, ofwel op een andere manier. 

---

Een greep uit de initiatieven 

ter ondersteuning van het mentaal welzijn:

Algemeen:

De ZorgSamen – zoals in het artikel vermeld – is een ondersteuningsplatform voor alle helpende handen in de zorg- en welzijnssector, ongeacht hun statuut of functie en los van de zorgsetting waarin gewerkt wordt. De ZorgSamen wil ieder van hen psychische ondersteuning bieden en helpen om voldoende veerkracht te behouden. Allerhande tips & tricks zijn te vinden op de website en de webinars zijn te herbekijken op de website.  
https://www.dezorgsamen.be 
 
Pillar.chat wil mentale gezondheid minstens even bespreekbaar maken als fysieke en sociale gezondheid en de mentale fitheid van werknemers helpen versterken. Alles begint met de basistest, waarmee je zelf kan zien hoe het nu net gesteld is met jouw mentaal welzijn. Van daaruit begint een gepersonaliseerd traject waarin je kan werken aan jouw mentale veerkracht. Pillar.chat kan je, indien gewenst, ook in contact brengen met een therapeut of mentale gezondheidscoach.  
https://www.pillar.chat 

Check jezelf is een platform dat opgebouwd is rond 6 specifieke thema’s: eenzaamheid, angst, stress, verlies, veerkracht en burn-out. Het platform wil iedereen informeren en sensibiliseren over ‘mentaal welbevinden’ en hen handvatten aanbieden om hier actief in te investeren. Er is ook een apart luik, specifiek gericht op professionals en hulpverleners. https://checkjezelf.be

Online hulpapps is een website die een (groeiend) overzicht biedt van zinvolle apps en websites voor welzijn en geestelijke gezondheid. Ze maken een overzicht dat bruikbaar is voor professionals en burgers.  
https://www.onlinehulp-apps.be 

Houvast, een applicatie van het Rode Kruis Vlaanderen die concrete tips en handvatten aanbiedt, die kunnen helpen bij het verlenen van hulp aan mensen die het psychologisch moeilijker hebben. De applicatie kan je downloaden in de app-winkel op je smartphone. 

Massage@Work is een organisatie die in bedrijven en op events (stoel)massages aanbiedt aan het personeel. Ze komen naar de werkvloer en leggen de focus tijdens de massage op de persoonlijke klachten en zones die door het werk het zwaarste worden belast.   
https://massageatwork.be 

Onbespreekbaar, een podcast door de Gentenaars Jef Willem en Nicolas Overmeire die te vinden is op Spotify. Ze maken met hun podcast onderwerpen die in de taboesfeer hangen, bespreekbaar. Ze willen van topics als eenzaamheid, kwetsbaarheid en mentale gezondheid een doodnormaal gespreksonderwerp maken. Naast de podcast hebben ze ook een Instagramaccount onder diezelfde naam.  
https://www.instagram.com/onbespreekbaar 

https://campsite.bio/onbespreekbaar

Coaching for Heroes is een non-profitorganisatie die emotionele ondersteuning bidet in crisissituaties. Momenteel gaan alle middelen naar de COVID-19-zorgverleners en hun entourage.  
https://coachingforheroes.be 

Tips voor Zorgverleners: een samenwerking tussen het Rode Kruis Vlaanderen, de FOD Volksgezondheid en de Vlaamse Overheid. Op de website vind je een zelfzorgplan en kan je visuele tips voor zorgverleners downloaden. 

https://www.rodekruis.be/nieuws-kalender/nieuws/omgaan-met-stress-in-tijden-van-corona/tips-voor-zorgverleners/#zelfzorg_hulpverleners

Regionaal: 
 
ELP Limburg (netwerk eerstelijnspsychologen) biedt ondersteuning aan medewerkers van woonzorgcentra die onder zware stress en onder bijzondere werkomstandigheden hun job uitvoeren. Dankzij de steun is deze dienstverlening kosteloos voor wie er gebruik van wenst te maken.  
http://www.ggzlimburg.be/nl/eerstelijnspsycholoog-elp 

GIBBIS biedt in Brussel een programma aan voor het fysieke en morele welzijn van alle personeelsleden van zijn woonzorgcentra. Dit om de vermoeidheid, stress, angst en spanningen die in de voorbije tijd opgebouwd zijn, te verwerken. Via onder meer workshops in groep en individuele massages wordt ingespeeld op de nood aan erkenning en ondersteuning die de medewerkers hebben geuit.  
https://www.gibbis.be 

Het Centre de Recherche et d’Intervention en Psychologie du Travail en de Association des gestionnaires publics de la province de Liège slaan de handen in mekaar om het management van minstens tien woonzorgcentra bij te staan, met name rond stressbeheer, rouw en professionele ondersteuning voor het herstarten na de crisis.  

Dit zijn slechts enkele nationale en regionale initiatieven. Er zijn er zeker meer te vinden, ook bij jou in de buurt.